اونینگ نفیس غزل  و رباعی لری  تورکی شعریتی نینگ  اینگ  نادر  دردانه لری بؤلیب، "مبین "، "خط بابری"، "حرب ایشی"، عروض حقیده گی رساله لری  اسلام قانون شناس لیگی، شعریت وتیل  نظریه سی  ساحه لریگه  مناسب حصه  بؤلیب  قؤشیلدی.

ظهیرالدین محمد بابر  1483 ییل نینگ  14 فبروری سیده   اندیجان ده، فرغانه  اولوسی نینگ  حاکمی عمر شیخ میرزا  عایله سیده  دنیاگه  کیلدی. بو  دورده  مرکزی آسیا  و خراسانده  تورلی  حاکملر، اکه - اوکه لر، تاغه - جیین لر، امکی بچه لر  اؤرته سیده  حاکمیت - اولوغ بابالری  امیر تیمور  توزگن  ییریک  دولتگه ایگه لیک قیلیش اوچون  کوره ش نهایت کیسکین لشگن ایدی.

ادبیات، نفیس صنعت، طبیعت گؤزللیگی گه  یاشلیگیدن مهر قؤیگن  ظهیرالدین، برچه  تیموری شاهزاده لر  کبی  بو علملرنینگ  اساسینی آته سی سراییده، ییتوک اوستاد لر  رهبرلیگیده ایگل له دی.

بیراق اونینگ  سیر تشویش یاشلیگی  اوزاققه  چؤزیلمدی. 1494 ییلی  آته دن یتیم قالدی. 12 یاشیده  آته سی اؤرنیگه  فرغانه اولوسی نینگ  حاکمی ایتیب کؤتریلگن بابر،  قلم نی قلیچگه  المشتیریب، اندیجان تختی اوچون  اوکه سی جهانگیر میرزا ، امکی سی سلطان احمد میرزا، تاغه سی سلطان محمد خان  و باشقه رقیب لرگه  قرشی کوره شیش گه  مجبور بؤلدی. بابر اوکه سی جهانگیر میرزا بیلن  مراسه گه کیلیش اوچون اونگه یان بیریشگه فرغانه اولوسی نی ایککی گه  تقسیملب ،یرمی نی اوکه سیگه  تاپشیریشگه  قرارقیلدی  و  اؤزی سمرقند اوچون  آلیب باریله یاتگن   کوره شگه کیریشیب کیتدی. بیرنیچه ییل دوام یتگن بو کوره ش قیرغین- براتدن باشقه  بیرار نتیجه  بیرمه دی. اونده کتته حربی کوچ بیلن قتنشگن شیبانی خان نینگ قؤلی بلند کیلدی  و بابر سمرقندنی تشلب کیتیشگه مجبور بؤلدی. 1504 ییللی  شیبانی خان اندیجان نی هم قؤلگه  کیریتگندن  سؤنگ، بابر جنوبگه قره ب  یؤل آلدی  و کابل ده  اؤز حاکمیتی نی اؤرنتدی. 1505- 1515 ییللرده او مرکزی آسیاگه  قیتیشگه بیر نیچه بار  اورینیب کؤردی، اما بو اؤرینیشدن هیچ قنده ی نتیجه چیقمدی. سؤنگ اؤز موقعینی  ینه ده مستحکملش مقصدیده ،1519 - 1525 ییللر  دوامیده هندوستاننی  قؤلگه کیریتیش اوچون  بیرنیچه بار  جنگ لر آلیب باردی. 1526  ییل  اپریل آییده  پانی پت ده  هندوستان سلطاننی  ابراهیم لؤدی  بیلن  و 1527 ییللی  مارچ آییده  چیتاره حاکمی  رنا سنگا  بیلن بؤلگن  جنگ لرده  بابر نینگ قؤلی بلند کیلدی. تاریخی معلوماتلرنینگ  بیان قیلیشیچه ، بابر نینگ  هندوستانگه یوریشیده  دهلی  حکمداری ابراهیم سلطان  سیاستیدن  ناراضی بؤلگن  پنجاب حاکم لری  هم بابر نی  قول له گنلر  و سیکری جنگیده گی  بو غلبه بابرگه هندوستان ده  اؤز حکمرانلیگی نی  اوزیل -کسیل اؤرنتیش  و بابری لر  سلاله سینی  برپا ایتیش  امکانیتی نی بیردی. اروپا تاریخ چیلیگیده "بویوک مغوللر"نامی بیلن "غلط مشهور" بؤلگن ، اصلیده  "بابریلر سلاله سی"هندوستانده  300  ییلدن  آرتیق حاکم لیک  قیلدی .  بابر بو غلبه دن کیین  اوزاق یشه مه دی. 1530   ییل  سمبر آییده  اگره  شهریده  وفات ایتدی  و کیین راق  اونینگ وصیتیگه کؤره  فرزندلری  اونینگ  خاکینی  کابل گه آلیب  کیلیب دفن ایتدیلر.  بیراق  قیسقه بیر  وقت  ایچیده بابر هندوستانده سیاسی محیط نی برقرارلشتیریش.  هندوستان ییرلرینی بیرلشتیریش ، شهرلرنی  پاکلشتیریش ، سودا- ساتیق  مسلله لرینی تؤغری  یؤلگه قؤییش ، باغ- راغلر  یره تیش  ایشلریگه  حامیلیک قیلدی.

هندوستاننی آبادانلشتیریش ، اونده حاضرگه چه  مشهوربؤلگن  معماری  یادگارلیکلر ، باغلر ،  کتابخانه لر ،  کاروان سرای لر قوریش ، اینقسه ، اونینگ اؤغیللری  و اولادلری  دوریده کینگ  مقیاسگه یاییدی . هندوستان صنعت ، و معمارچیلیگی گه  مرکزی آسیا اسلوبی نینگ   کیریب کیلیشی  سیزیله باشلدی . بابر و اونینگ حکمدار  اولادلری  حضوریده اؤشه  دورنینگ ایلغار و ذهنی اؤتکیر  عالملری ، شاعرلری ، موسیقی شناسلری  و  دولت اربابلری نی  مجسم ایتگن  مکمل بیر معنوی - روحی محیط وجودگه کیلدی . بابری لر  دولتیده گی  مدنی محیط نینگ  هندوستان اوچون  اهمیتی حقیده  جواهر لعل  نهرو  شونده ی یازگن ایدی : "بابر  هندوستانگه  کیلگندن کیین  کتته سیلجیش لر  یوز بیردی  و  ینگی  رغبتلنتیریشلر  حیاتگه، صنعتگه ،  ارخیتیکتوره گه  تازه هوا  بخش ایتدی، مدنیت نینگ  باشقه ساحه لری  ایسه بیر-بیرلریگه  توته شیب کیتدی". 

بابر هندوستانده کتته حجمده گی  دولت ایشلری بیلن  بیرقطارده  اؤزی نینگ  ادبی-بدیعی  فعالیتی نی هم دوام بیردی و  یوقاریده ذکر  ایتیلگن اثرلرنی یره تدی. بابرنینگ بوتون جهان عامه سیگه مشهور بؤلگن  شاه اثری "بابر نامه " دیر . معلوم کی ، اونده بابر  یشه گن دور  آره لیغیده  ماوارالنهر ، خراسان ، ایران  و هندوستان  خلقلری تاریخی  یاریتیلگن . اثر، اساسن  اوچ  قسم دن عبارت بؤلیب ، اونینگ بیرینچی قسمی - 15 عصرنینگ ایککینچی یرمیده  مرکزی آسیاده  رؤی بیرگن  واقعه لرنی ، ایککینچی  قسمی - 15 عصر نینگ  آخری و 16 عصر نینگ بیرینچی یرمیده  کابل اولوسی ، یعنی اوغانستانده  رؤی بیرگن  واقعه لرنی ، اوچینچی قسمی - 16 عصر نینگ  بیرینچی چارگیده گی شمالی هندوستان  خلقلری تاریخی گه  بغیشلنگن .  "بابرنامه "ده  اؤشه دورنینگ  سیاسی واقعه لری مکمل بیان قیلینر ایکن ، اؤز یورتی فرغانه ولایتی نینگ  سیاسی - اقتصادی  احوالی ، اونینگ  پایتختی  اندیجان  شهری ،مرکزی آسیانینگ  ییریک  شهرلری : سمرقند ،بخارا ، قرشی ، شهرسبز ، اؤش،  اورگنچ ،اؤره تیپه ،ترمیز و باشقه شهرلر  حقیده نهایتده  نادر  معلوماتلر  کیلتیریلگن.  اونده  کابل  اولوسی نینگ  یریک  شهرلری  کابل ، غزنی و اولر اختیاریده گی  کؤپدن - کؤپ تومنلر ، ولایتلر ، شمالی هندوستان  حقیده  معلوماتلرنی  اوچره تیش  ممکن.

"بابرنامه "نی  ورقلرکنمیز ، کؤز  آلدیمیزدن  مرکزی آسیا ، اوغانستان  و هندوستان  خلقلریگه خاص  بؤلگن فضیلت  و نقصان لر ، اولرنینگ  تفکر عالمی نی  کینگلیگی  و مرکب لیگی  بیلن  بیرگه ، اؤشه دورده گی  حیات  معامله لری ، بابر  دولتیده گی  سیاسی  و اجتماعی  حیات نینگ  تؤلیق  منظره سی  نمایان بؤله دی . "بابر نامه"ده  کیلتیریلگن  بو طرزده گی  معلوماتلر  بابر  دوریده  یازیلگن باشقه تاریخی  منبعلر : میر خاند، خاند میر ، محمد صالح ، بنایی ، محمدحیدر ، فرشته ،ابوالفضل علامی و باشقه  تاریخچی لرنینگ  اثرلریده بو  درجه ده  انیق  و مکمل  یاریتیلگن ایمس . مؤلف "بابرنامه "ده  علی شیر نوایی ، عبدالرحمان جامی ، بهزاد ، میرزا  اولوغ بیگ  و باشقه  عالملر  حقیده  اؤزی نینگ  اینگ یوقاری  فکر  و ملاحظه لرینی  بیلدیره دی. 

"بابر نامه " ماورالنهر ، خراسان، ري، هندوستان ، ایران خلقلری نینگ  15 عصر  آخری-16  عصرنینگ بیرینچی  یرمی ده گی تاریخینی اؤزیده  عکس ایتدیرگن بؤلسه  هم ،  شو  بیلن بیرگه جوده کؤپ دالضرب اقتصادی ، اجتماعی  مسئله لری ،  یوقاریده  ناملری کیلتیریلگن  ولایتلرنینگ  اؤزارا  سیاسی - اقتصادی  و  سودا  مناسبتلری ، جغرافی موقعی ، اقلیمی ، اؤسیملیک  و حیوانات دنیاسی ، تاغلری .  دریالری ، خلقلری ، قبیله - ایلتلری و اولرنینگ  یشش  شرایط لری ، عرف - عادتلری ،مهم تاریخی  انشاآتلری، هندولر و مسلمانلرنینگ  عبادتخانه لری ، تؤی و دفن مراسملری  حقیده  نهایتده  نادر معلوماتلرنی  اؤزیده قمره ب  آلگن شاه اثردیر . شو باعث  "بابرنامه" تاریخی و ادبی میراث صفتیده  دنیا عالملرینی  حیرتده  قالدیریب  کیلماقده.

اوزاق ییللر  دوامیده غرب  و شرق نینگ مشهور  شرق شناس عالملری "بابر نامه " مضمونینی جهان  جماعتچیلیگی گه  ییتکزیش باره سیده  کتته  فعالیت کؤرستدیلر.  مثال ، هالندلیک عالم نیتسین ،انگلیس  لیک عالم  ج. لیدین، ایرسکین ،  ر.کالدیکوت، ا. بیویریج ، ت.البات، جرمنی لیک  یو .کلاینریت و  ا. کیزیر، فرانسه لیک پاو دی  کورتیل ، هندوستانلیک میرزا نصرالدین حیدر ، تورکیه لیک  ر.ر. ارت  و ن. ی. بایور  و بیز نینگ  دوریمیز ده گی   فرانسه لیک عالم بککی گرامان ،افغانستانلیک عالم عبدالحی حبیبی ، پاکستانلیک عالملر  رشید اختر ، نادوی  و شاه عالم  مونیات  شولر جمله سیدندیر . "بابر نامه "نی  اؤرگنیش  ساحه سیده  جهان نینگ مشهور  شرقشناسلری  قطاریدن  جاپان لیک  عالملر  هم جای   آلماقده لر.

معلوم کی ، بابرنینگ تاریخی ، علمی  و ادبی  میراثینی اؤرگنیش  و عامه لشتیریشده  اؤزبیکستان ، تاجیکستان  روسیه عالملری نینگ  فعالیتلری هم دقتگه  سزاواردیر . 19 - 20  عصرلر دوامیده  جورج کیر، ن. ایمینسکی ، آ.سینکوفسکی، م. سلی ، پارسا شمسی یف ، صادق میر زایف، و. زاهدوف، ی. غلاموف، ر. نبی یف،س.  عظیم جانوا ،ا. قیوموف کبی  عالملرنینگ  سعی حرکتلری بیلن  "بابر نامه" بیر نیچه  بار  روس  و اؤزبیک  تیللریده  چاپ ایتیلد ی، اولرگه سؤزباشی یازیلدی  و کینگ  کتابخانلر  عامه سینینگ  معنوی  ملکیگه  ایلنتیریلدی ، اونینگ  شعر لری هم  بیر نیچه  بار نشر ایتیلدی.

بابر اؤزبیک ادبیاتیده اؤزی نینک نازک  لیریک اثرلری بیلن  هم مشهور دیر .  اونینگ حیاتی و ادبی فعالیتی  ماورالنهرده سیاسی حیات  نهایت  مرکب لشگن فیودال  گروه لرنینگ  باش - باشداقلیک  حرکتلری اوجیده  چیققن  و تیموریلر دولتی نینگ  انقراضی  دوام یته یاتگن  بیر دورگه تؤغری  کیلگن یدی. بونده ی مرکب لیکلر  اینیقسه  "بابر نامه "ده  کؤرگن  بؤلسک ،  شاعر روحیتیده  قنده ی عکس  ایتگنی ایسه ، اونینگ شعرلریده  نمایان بؤلدی .  ماورالنهرنی   بیرلشتیریشگه  اورینیشلری  نتیجه  بیرمه گچ ، بابر  روحی  قینلگن ، عملدارلرنینگ  خیانتلری  تاثیریده  امیدسیزلیک که توشگن  کیزلرده گی  کیفیتی شعرلریده  عکس  ایتگن . کیینچه لیک  اؤز یورتینی  ترک ایتیب  ، افغانستان  و هندوستان گه یوز  توتگنده  بابر  شعریتیده  وطن  تویغوسی ، وطن  ساغینچی  ،اونگه  قیتیش  امیدی  موج اوره باشله دی .

طالع یؤقی  جانیمغه  بلالیغ  بؤلدی ،

هر ایشنی کیم ، ایله دیم  خطالیغ  بؤلدی

اؤز ییرنی  قؤییب  هند ساری  یوزلندیم ،

یارب ، نیتایین ، نی یوز قرالیغ  بؤلدی

شو بیلن  بیرگه بابر  لیریکه سیده  شعریت نینگ  سیاسی مضمونی  بؤلگن  انسانی  فضیلتلر ، یار  وصلی ، اونینگ  گؤزه للیگی ، اونگه  چیکسیز  محبت ، هجران  عذابی ، ایریلیغ  الم لری  و وصال قوانچلری  نهایت  گؤزه ل  و ماهرانه  افاده   ایتیلگن

. 

خزان یپراغی  ینگلیغ  گل  یوزینگ  هجریده سرغردیم،

کؤروب رحم ایله گیل ، ای لاله رو، بو چهرۀ  زردیم.

سین ای گل ، قؤیمه دینگ سرکش لیگینگ نی  سرودیک هرگز،

ایاغینگ گه توشوب  برگ  خزاندیک  مونچه یالواردیم.

بابر اؤز لیریک  شعرلریده  هر  دایم  آدملرنی  یخشیلیک که ،عدالت ،انسان پرورلیک که ، یوکسک  انسانی تویغولرنی  قول لشگه  چقیردی:

هرکیم که وفا قیلسه ، وفا تاپقوسیدور ،

هرکیم که  جفا قیلسه ،جفا تاپقوسیدور

یخشی کیشی کؤرمگی  یامانلیغ هرگز،

هرکیم که یامان بؤلسه ، جزا تاپقوسیدور.

بابرنینگ  لیریک  شعرلری  و تاریخی  "بابر نامه " سیدن تشقری ، اسلام  قانونشناسلیگی  و باشقه  ساحه لرده  هم اثرلر یره تگن . 1522  ییلده  اؤغلی  همایون گه  اتب  یازگن  "مبین " ناملی  اثریده  اؤشه زمان سالیق  تیزیمینی ، سالیق  ییغیشی نینگ قانون - قاعده لرینی ، شرایط  بؤییچه  کیمدن  قنچه سالیق  آلینیشی  و باشقه  مسئله لرنی  نظم ده  ایضا حلب بیرگن . "خطی بابری " دیب  اتلگن  رساله سیده  عرب الفبا سینی  تورکی تیللر ، خصوصن  اؤزبیک تیلی  نقطۀ نظریدن  بیرمونچه  ساده لشتیریب  بیریشگه  حره کت قیلگن .او تجربه  صفتیده "خط بابری " الفباسیده  قرآن کریم نی     کؤچیرگن.

بابرنینگ عروض  وزنی  و قافیه  مسئله لریگه  بغیشلنگن "مفصل" ناملی  اثری هم  بؤلگنلیگی  معلوم ، بیراق بو اثر بیزگه چه یتیب  کیلمگن.

بابر اؤزی نینگ معلوم  و مشهور  اثرلری  بیلن  تاریخ نویس  ادیب ، لیریک  شاعر  و اجتماعی  مسئله لر  ییچیمیگه  اؤز حصه سینی قؤشگن  عالم  صفتیده  خلقیمیز معنوی مدنیتی  تاریخیده مناسب اورین ایگل لیدی.

اکادمیسین  صباحت عظیم جانوا،

تاریخ فنلری نامزادی د. ولی یوا،

منبع: "معنویت یولدوزلری" کتابی 

کریل یازوویدن اوگیریب آلگن: عزیز فاریابی